తెలుగు వ్యాకరణం - సంధులు

 తెలుగు వ్యాకరణం - సంధులు 

ప్రశ్న :- అపదాది స్వర సంధిని గూర్చి వ్రాయుము? 

సమాధానము: అందు, అవ - అనునవి తప్ప మిగిలిన ప్రత్యయములు పరమగునపుడు అన్ని అచ్చులకు సంధి నిత్యము. దీనినే ప్రకృతి ప్రత్యయసంధి అనికూడ అందురు.

ఉదా : మూర + ఎడు = మూరెడు

పుట్టి + ఎడు = పుట్టెడు

అందు, అవలకు సంధి వైకల్పికము. 

ఉదా : రాములు + అందు - రాములందు, రాములయందు

ఎనిమిది + అవ - ఎనిమిదవ, ఎనిమిదయవ 

ప్రశ్న :- ఆమ్రేడిత సంధి గూర్చి వ్రాయుము?

సమాధానము : 1. అచ్చునకు ఆమ్రేడితము పరమగునపుడు సంధి తరచుగ నగును.

ఉదా : ఓహో + ఓహో =- ఓహోహో!

ఔర + ఔర =  ఔరౌర! |

ఏమి + ఏమి = ఏమేమి!

 2. ఆమ్రేడితము పరమైనపుడు క్త్వార్థకమైనను సంధి జరుగును. ఇది కొన్ని రూపములందు మాత్రము జరుగును. 

ఉదా : ఇచ్చి + ఇచ్చి = ఇచ్చిచ్చి

అడిగి + అడిగి = అడిగడిగి

ఏగి + ఏగి = ఏగియేగి (ఇచ్చట సంధి లేదు) 

 ప్రశ్న :- ఆమ్రేడితమనగా నేమి?

సమాధానము : ఆధిక్యము, తొందర మున్నగు వానిని తెలుపుటకై ఒక పదము  రెండుసార్లు పలుకబడును (ఉచ్ఛరింపబడును). అట్లు ఉచ్ఛరింపబడిన రెండు పదములలో రెండవది ఆమ్రేడితము.

ఉదా : ఔర + ఔర = ఔరౌర, 

          ఔహెూ + ఓహో =ఓహోహో 

ప్రశ్న :- యడాగమ సంధిని గూర్చి వ్రాయుము?

సమధానము : సంధిలేని చోట స్వరము కంటె పరమైన స్వరమునకు యడాగమము వచ్చును. 

     యడాగమమనగా 'య్' అను వర్ణము అధికముగా చేరుట. ఇది రెండవ అచ్చు మీద చేరును. 

     ఉదా : మా + అమ్మ = మా + య్ + అమ్మా = మాయమ్మ

             వెల + ఆలు - వెల + య్ + ఆలు - వెలయాలు 

ప్రశ్న :- నుగాగమ సంధిని వివరింపుము?

సమాధానము : 1. షష్ఠీ సమాసము నందు 'ఉ'కార - 'ఋ'కారములకు అచ్చు పరమైనపుడు నుగాగమమగును.

నుగాగమమనగా 'న్' అధికముగా చేరుట.

ఉదా:  రాజు యొక్క ఆజ్ఞ (షష్టీ సమాసము) 

          రాజు + న్  + ఆజ్ఞ =  రాజునాజ్ఞ 

         పితృ + ఆనతి - పితృ+న్ + ఆనతి= పితృనానతి

2. ఉదంత  తద్ధర్మార్ధక విశేషణములకు అచ్చు పరమగునపుడు నుగాగమమగును.

ఉదా : వచ్చు + అతడు = వచ్చు+న్ + అతడు = వచ్చునతడు.

         చూచు + అది = చూచు+న్ + అది =చూచునది

3. ఉదంత స్త్రీ సమములకును, పు, ంపులకును పరుష సరళములు పరమగునపుడు నుగాగము వచ్చును.

ఉదా: బెదురు + చూపులు = బెదురు + న్ + చూపులు (ద్రుత సంధి జరిగి) బెదురుంజూపులు, బెదురుఁజూపులు. 

         దూరము + చుట్టము = (పుంప్వాదేశ సంధి) = దూర + పు+ చుట్టము;

         దూరపు + చుట్టము (నుగాగమ సంధి) 

        దూరపు + న్ + చుట్టము (ద్రుతసంధి) = దూరపుంజుట్టము, దూరపు ఁజూట్టము. 

4. ఉదంత స్త్రీ సమములకును, అదంత గుణవాచకములకును, పుంపులకును 'తనము' పరమగునపుడు నుగాగమగును. 

ఉదా : చురుకు + తనము = చురుకు + న్ + తనము - (ద్రుతసంధి) చురుకుందనము, చురుకుఁదనము. 

          తెల్ల + తనము = తెల్ల + న్ + తనము – (ద్రుతసంది) తెల్లందనము, తెల్లఁదనము. 

          సరసము + వచనము = (పుంప్వాదేశ సంధి) = సరస + పు+ వచనము =  సరసపు + వచనము = సరసపు + న్ +వచనము = (ద్రుత కార్యములు) = సరసంపువచనము

ప్రశ్న : ద్రుత సంధిని (లేక ) సరళాదేశ సంధి గూర్చి వివరింపుము.

సమాధానము : ద్రుత ప్రకృతికములకుగాని, నుగాగమము వచ్చిన చోటు  లందుగాని సంధి జరుగునపుడు కలుగు మార్పులను ద్రుతసంధి (లేక ) సరళాదేశ సంధి అని అందురు. 

ద్రుత సంధి సూత్రములు :

1. ద్రుత ప్రకృతికము మీది పరుషములు సరళములగును.

      ఉదా : పూచెను + కలువలు = పూచె+న్ + గలువలు=పూచెన్ గలువలు

 2. ఆదేశ సరళములకు ముందున్న ద్రుతమునకు బిందు సంశేషములు విభాషనగు పక్షంబున స్వత్వంబగు.

        1. బిందువనగా నిండుసున్న, అరసున్నలు. 

         2. సంశ్లేషమనగా మీది హల్లుతో కూడుట 

       3. స్వత్వమనగా ఉన్నది ఉన్నట్లుగానే ఉండుట.

 ఉదా : (1) పూచెంగలువలు, పూచెఁగలువలు (బిందువులు)

            (2) పూచెన్గలువలు (సంశ్లేషము)

           (3) పూచెను గలువలు (స్వత్వము)

 3. ద్రుతమునకు సరళ - స్థిరములు పరమగునపుడు లోప సంశ్లేషములు విభాషనగు పక్షంబున స్వత్వము. 

ఉదా : వచ్చెను + గోవులు = వచ్చె + న్ + గోవులు = వచ్చె గోవులు (లోపము), వచ్చె న్గోవులు (సంశ్లేషము) వచ్చెను గోవులు (స్వత్వము)

           మెఱసెను + ఖడ్గము – మెఱసె + న్ + ఖడ్గము - మెఱసె ఖడ్గము (లోపము), మెఱసె ఁ ఖడ్గము  (సంశ్లేషము) మెఱసెను ఖడ్గము (స్వత్వము)

4. వర్గయుక్కులు గాని, సరళములుగాని పరములగునపుడు ద్రుతమునకు కొన్ని యెడల పూర్ణబిందువు వచ్చును.

ఉదా:  - వచ్చెను + ధాత్రీపతి - వచ్చెంధాత్రీపతి

            కన్ + దోయి - కందోయి

5. వాక్యావసానమున ద్రుతమునకు గాని, ద్రుత స్వరమునకు గాని లోపము బహుళముగా నగును.

ఉదా:  వాఁడు వచ్చెను = వాఁడు వచ్చెన్ వాఁడువాఁడు వచ్చె 

6. కొన్ని యెడల ద్రుతము మీద 'న'కారము కూడ వచ్చును. 

ఉదా : అదియును + కాక = అదియును + న్ + కాక =  అదియునుఁ గాక (సంశ్లేషము) అదియునుంగాక, అదియునుఁగాక (బిందువులు)

 7.  అఁట,  ఇ ఁక, చుఁడు శబ్దములందు తప్ప, నుడి తొలి హ్రస్వము మీది ఖండబిందువును, ద్రుతమునకు లోపమును లేదు. 

ఉదా : ముంగొంగు  = ముందు + కొంగు

          క్రొంబసిడి = క్రొత్త + పసిడి

         కందోయి =  కను + దోయి

 8. తాను, నేను పదముల ద్రుతమునకు సంశ్లేషము లేదు. దీర్ఘముమీదిది గాన దీనికి నిండు సున్నయు లేదు.

  ఉదా : తాను + చదివె = తాంజదివె, తానుజదివె

             తాను + వినె =  తావినె, తాను వినె 

9. సమాసమునందు ద్రుతమునకు లోపమగును. 

ఉదా : ఎల్లన్ + అర్ధములు  = ఎల్లయర్ధములు

           ఎల్లన్ + కలుషములు = ఎల్ల కలుషములు 

ప్రశ్న :- టుగాగమ సంధిని గూర్చి వ్రాయుము? 

సమాధానము : 'ట్' ఆగమముగా చేరు సంధిని టుగాగమ సంధి అందురు.

టుగాగమ సంధి సూత్రములు : 

1. కర్మధారయములందు ఉత్తునకు అచ్చు పరమగునపుడు టుగాగమ మగును.

ఉదా : కఱకు + అమ్ము = కఱకు + ట్+అమ్ము = కఱకుటమ్ము 

          నిగ్గు + అద్దము = నిగ్గు + ట్ + అద్దము = నిగ్గుటద్దము

 2. కర్మధారయమునందు పేర్వాది శబ్దములకు 'ఆలు' శబ్దము పరమగునపుడు టుగాగమము విభాషనగు. 

ఉదా : పేరు + ఉరము = పేరుటురము, పేరురము

          చిగురు + ఆకు = చిగురుటాకు, చిగురాకు

           పొదరు + ఇల్లు = పొదరుటిల్లు, పొదరిల్లు

ప్రశ్న :- రుగాగమ సంధిని గూర్చి వ్రాయుము?

సమాధానము : 'ర్' ఆగమముగా చేరు సంధిని రుగాగమ సంధి అందురు.

 రుగాగమసంధి సూత్రములు :

(1)కర్మ ధారయమునందు పేదాది శబ్దములకు 'ఆలు' శబ్దము పరమగునపుడు రుగాగమమగును. 

ఉదా : పేద + ఆలు = పేద + ర్ + ఆలు = పేదరాలు

           బీద + ఆలు - బీద + ర్ + ఆలు =  బీదరాలు 

పేద, బీద, ముద్ద, బాలింత, కొమ, జవ, అయిదువ, మనుమ, గొడ్డు, ఇట్టివి పేదాదులు.

(2)కర్మధారయము నందు తత్సమములకు 'ఆలు' శబ్దము పరమగునపుడు అత్వమునకు ఉత్వము రుగాగమము వచ్చును.

 ఉదా : ధీర + ఆలు = ధీరు + ఆలు (అత్వమునకు ఉత్వము)

           ధీరు + ర్ + ఆలు = ధీరురాలు (రుగాగమము) 

          గుణవంత + ఆలు = గుణవంతురాలు

ప్రశ్న :-పుంప్వాదేశ సంధిని గూర్చి వ్రాయుము? 

సమాధానము :  పుంపులు ఆదేశముగా వచ్చు సంధిని పుంప్వాదేశ సంధి అందురు.

 పుంప్వాదేశ సంధి సూత్రములు :

కర్మధారయములందు ము వర్ణమునకు పుంపులగును.

ఉదా : సరసము + మాట = సరసపు మాట, సరసంపుమాట

           విరసము + వచనము - విరసపువచనము, విరసంపువచనము 

ప్రశ్న :- ద్విరుక్త టకారాదేశ సంధిని వివరింపుము?

సమాధానము :  ద్విరుక్తమైన టకారము (ట్ట్) ఆదేశముగా వచ్చు సంధిని ద్విరుక్త టకారాదేశ సంధి అందురు. 

ద్విరుక్త టకారాదేశ సంధి సూత్రములు :--

 1) కుఱు, చిఱు, కడు, నడు, నిడు శబ్దముల ఱ, డ-లకు అచ్చు పరమగు నపుడు ద్విరుక్తటకారమాదేశ మగును.

 ఉదా : కుఱు + ఉసురు = కు + ట్ట్ + ఉసురు = కుట్టుసురు

            నడు + ఇల్లు - న + ట్ట్ + ఇల్లు - నట్టిల్లు 

(2) ఆమ్రేడితము పరమగునపుడు కడాదుల తొలి యచ్చుమీది వర్ణములకెల్ల నదంతమగు ద్విరుక్త టకారమగును. 

ఉదా : కడ + కడ - కట్టకడ

          మొదట + మొదట - మొట్టమొదట

           కడ, ఎదురు, కొన, చివర, తుద, తెన్ను, తెరువు, నడుము, పగలు, పిడుగు, బయలు, మొదలు- మున్నగునవి కడాదులు.

ప్రశ్న :- గసడదవాదేశ సంధిని గూర్చి వ్రాయుము?

సమాధానము : గ, స, డ, ద, వ -లు ఆదేశముగా వచ్చు సంధిని గసడదవాదేశ సంధి అందురు.

గసడదవాదేశ సంధి సూత్రములు :

(1)ప్రథమ మీది పరుషములకు గసడదవలు బహుళముగానగును

ఉదా : వాఁడు + కొట్టె  = వాఁడు గొట్టె, వాఁడుకొట్టె 

          అపుడు + చనియె =  అపుడు సనియె, అపుడు చనియె

(2)కళలగు క్రియా పదములమీది పరుషములు సరళములగును.

ఉదా : రారు + కదా =  రారుగదా, రారుకదా

          వత్తురు + పోదురు - వత్తురు వోదురు, వత్తురు పోదురు

 (3) తెలుగుల మీది సాంస్కృతిక పరుషములకు గసడదవలు రావు 

ఉదా : వాఁడు + కంసారి - వాఁడు కంసారి

           వీఁడు + చక్రపాణి - వీఁడు చక్రపాణి

 (4)ద్వంద్వము నందు పదముపై పరుషములకు గసడదవలగు. 

ఉదా : కూర + కాయ = కూరగాయలు

           కాలు + చేయి = కాలు సేతులు

              తల్లి + తండ్రి =  తల్లిదండ్రులు

(5) అపార్ధము తోచునప్పుడును, వినుటకు సొంపుగా లేనప్పుడును గసడదవా దేశ సంధి చేయకూడదు. 

ఉదా : ఆ పిల్ల గోడలు = ఆ పిల్లకోడలు

         ఆమె సీరగట్టినది = ఆమె చీర కట్టినది 

          అది డేకు చెట్టు = అది టేకు చెట్టు

          రెండు వాటలు = రెండు పాటలు 

ప్రశ్న :- ప్రాతాది సంధిని గూర్చి వ్రాయుము?

సమాధానము : ప్రాతాదులకు జరుగు సంధిని ప్రాతాది సంధి అందురు.

ప్రాతాది సంధి సూత్రములు :

(1) సమాసము నందు ప్రాతాదుల తొలి యచ్చు మీది వర్ణముల కెల్ల లోపము బహుళముగా నగును.

ఉదా: ప్రాంత + ఇల్లు = ప్రాయిల్లు, ప్రాంతయిల్లు

        లేత + దూడ = లేదూడ, లేఁతదూడ

           పూవు + రెమ్మ =  పూరెమ్మ, పూవు రెమ్మ

(2) లుప్త శేషము నకు పరుషములు పరమగునపుడు నుగాగమము వచ్చును. లుప్త శేషమనగా లోపించగా మిగిలినది.

 ఉదా : పూవు + తోట  = పూ + తోట (నుగాగమము)

           పూ+న్ + తోట - (ద్రుతసంధి) పూఁదోఁట 

         కెంపు తామర = కె  + తామర = కె  +న్ + తామర = కెందామర 

(3) కొత్త - శబ్దమునకు ఆద్యక్షర శేషమున కొన్ని యెడల నుగాగమమును, కొన్ని యెడల మీది హల్లునకు ద్విత్వమును వచ్చును. 

ఉదా : క్రొత్త + చాయ =  క్రొ + న్ + చాయ = క్రొంజాయ (నుగాగమము)

          క్రొత్త + తావి - క్రొత్తావి  (ద్విత్వము) 

ప్రశ్న :- త్రికసంధిని గూర్చి వ్రాయుము?

సమాధానము : ఆ,ఈ,ఏ- లను సర్వనామములు త్రికములనఁబడును.

 త్రికసంధి సూత్రములు :

(1) తికము మీది అసంయుక్త హల్లునకు ద్విత్వము బహుళముగానగు.

ఉదా : ఆ + కన్య - ఆ + క్కన్య

        ఈ + కాలము - ఈ + క్కాలము

 (2) ద్విరుక్తమగు హల్లు పరమగునపుడు ఆచ్ఛికమగు దీర్ఘమునకు హ్రస్వము వచ్చును.

ఉదా : ఆ + కన్య = అక్కన్య

          ఈ +క్కాలము = ఇక్కాలము

ప్రశ్న :- అనుకరణ సంధిని గూర్చి వ్రాయుము?

సమాధానము : 'అను' అనునది పరమగునపుడు జరుగు మార్పులను గురించి  చెప్పు సంధిని అనుకరణ సంధి అందురు. 

అనుకరణ సంధి సూత్రములు :

(1) అనుకరణము పరమగునపుడు విసర్గము లోపించును

ఉదా : వర్ధతాం శ్రీః + అనియె = వర్ధతాంశ్రీ యనియె

 (2) అనుకరణమునందు 'నమః' శబ్దము చివరి ఆకారమునకు ఓత్వం విభాషనగు.

ఉదా : తుభ్యం నమః + అనె = తుభ్యంనమోయనె, తుభ్యంనమయనె

 (3) అనుకరణమునందు తుది హల్లునకు ద్విత్వము వచ్చును.

 ఉదా : క్వింతత్ + అనియె - క్వింతత్తనియె

కస్త్వమ్ + అనియె - కస్త్వమ్మనియె

 (4) అనుకరణమునందు 'అహమ్' మున్నగు శబ్దముల మకారమునకు ద్విత్వము వికల్పముగా వచ్చును.

ఉదా : దాసోహమ్ + అనె -= దాసోహమ్మనె, దాసోహమనె

 తత్కర్తవ్యమ్ + అనె నె తత్కర్తవ్యమ్మనె, తత్కర్తవ్యమనె 

(5) అనుకరణము నందు ఉదంత నామములకు వుగాగమము వచ్చును.

ఉదా : ఇయం ధేనుః + అనె ఇయంధేను వనె.